De pijnloze bevalling

Foto: service photographique du CHAN, Docteur Lamaze
Maar voor de sterke staaltjes daarvan de revue passeren, eerst even de bevallingsmethode zelf. Die was gebaseerd op de theorieën van Pavlov, bekend van de hondjes - hij bewees dat hondjes gaan kwijlen bij het horen van de bel die de maaltijd aankondigt: de geconditioneerde reflex.
Pavlovs ideeën sloten goed aan bij de marxistische gedachtegang dat de mens primair wordt gevormd door de omstandigheden om hem heen: 'Het zijn wordt bepaald door het maatschappelijk zijn,' schreef Marx.

Zoals het kwijlen kon worden opgewekt, zo zou ook de pijn bij de baring worden opgewekt - het zou in de eerste plaats de verwachting van pijn zijn die de pijn veroorzaakte. Een tegengestelde verwachting zou die pijn dus voorkomen. Zeker in combinatie met een tweede element van de baringsmethode: door bewust te ontspannen - dat bewust was essentieel - en door snel adem te halen tijdens de weeën werd een deel van de hersenschors gestimuleerd. Hierdoor zou een ander deel, dat pijn registreert, min of meer worden uitgeschakeld.

Duidelijk was dat de gedachte aan pijn moest worden uitgebannen: artsen en vroedvrouwen die de methode hanteerden, spraken dan ook nooit over 'weeën', gezien de associatie met pijn, maar over 'contracties'. De aanstaande moeders moesten contact met zeurende, gepijnigde voorgangers zoveel mogelijk vermijden. Vooraf werd de methode op een zwangerschapscursus uiteengezet, tijdens de bevalling zelf mochten slechts aanhangers van de methode de vrouw omringen.

Lamaze, een arts werkzaam in een Parijse kliniek van de communistische vakbond CGT, introduceerde de techniek in het Westen. En de methode, die hier ook zijn naam kreeg, zou worden bewonderd, verkondigd, uitgedragen en verdedigd als ging het om het fundament van het marxisme-leninisme. Hier kwam iets prachtigs uit de eerste arbeiders en boerenstaat, het resultaat van communistische wetenschapsbeoefenening. De pijnloosheid leek ook een voorschotje te bieden op de vrijwel volmaakte communistische maatschappij die komen zou. Dit was een stap voorwaarts die de buitenwereld niet kon negeren.

De communistische bladen beschreven, zo maakt Jolande Withuis in haar proefschrift over de op de CPN georiënteerde Nederlandse Vrouwenbeweging (NVB) duidelijk, de nieuwe baringsmethode in termen van de klassenstrijd. De pijnloze bevalling moet veroverd worden! Die verovering is de taak van de vrouwen zelf in de eerste plaats.
Op een congres van de NVB, begin jaren vijftig, behandelde voorzitter Annie Averink de bevalling tegelijk met de Koreaanse oorlog en de geleide loonpolitiek: de pijnloze bevalling was een recht, waarvoor vrouwen moesten opkomen. Het CPN-Kamerlid Rie Lips Odinot vroeg de regering geld ter beschikking te stellen om de methode verder te kunnen ontwikkelen.

Natuurlijk meldden veel zwangere communistische vrouwen zich bij een arts of vroedvrouw - meestal ook een communist - die volgens Lamaze werkte. Even zo natuurlijk zullen ze begrepen hebben dat het zaak was vooral geen pijn te voelen. Iedere kreun bij de bevalling was, enigszins gechargeerd, een vraagteken bij het succes van het communisme. Maar gelukkig kwam dat, afgaand op de CPN-publikaties uit die tijd, niet voor. De verslagen in het blad Vrouwen over de bevalling hebben een opgetogen, euforische toon: Vrolijk en vol vertrouwen ziet de jonge moeder haar bevalling tegemoet. Ze is niet angstig en gespannen, want ze weet wat er thans gebeuren gaat.

Terwijl de communisten de volledig pijnloze bevalling binnen bereik hadden, experimenteerde op de Amsterdamse vroedvrouwenschool de verloskundige G. J. Kloosterman met de Amerikaanse methode-Read. Die leek als twee druppels water op die van Lamaze, met ontspanning en oppervlakkige ademhaling, maar gaf niet de belofte van pijnloosheid. De houding van de communisten tegenover Kloosterman was wisselend: soms werd hij afgeschilderd als bijna-geestverwant, een andere keer bekritiseerd omdat hij geen pijnloosheid beloofde. Volgens de theorie zorgde hij, door de pijn aan te kondigen, immers zelf voor de pijn.

Een vergelijking tussen communisme en sociaal-democratie ligt voor de hand: terwijl de communisten de volledige bevrijding in het program hadden staan - de pijnloosheid - kwam Kloosterman niet verder dan pijnvermindering. In communistische ogen moet dat wat morrelen in de marge hebben betekend, niets fundamenteels.

Ook internationaal kreeg de pijnloze bevalling veel aandacht - zelfs de paus sprak er een oordeel over uit: het mocht. De communisten waren opgetogen, in hun gepolitiseerde bewustzijn was dit ook een vorm van pauselijke erkenning van het communisme. Maar de communisten stonden in die Koude-Oorlogstijd niet alleen in hun gedachteassociaties. De katholieke arts A. M. Stolte had zo zijn angsten bij de pauselijke goedkeuring: 'Het lijkt erop dat het communisme, dat in het algemeen niet zo gemakkelijk de vrouw, en zeker de gehuwde vrouw, in zijn greep kan krijgen, hier een middel heeft gezien om zijn invloedssfeer uit te breiden.'

De communistische arts Wiep Koster heeft de techniek tot haar pensionering in 1975 toegepast, ook na haar partijroyement in 1961. Er waren partijleden die dat merkwaardig vonden: hoe kon je als niet-communist nu een pijnloze bevalling leiden? Ze kijkt nu laconiek terug. 'Dat snelle ademen scheelt natuurlijk altijd, met of zonder Pavlov, en pijn is verder een zeer relatief begrip.'

De meest gepolitiseerde pleitbezorger van de methode-Lamaze was indertijd de psycholoog Jules de Leeuwe. De Leeuwe, die we in deze rubriek nog zullen tegenkomen bij de filmkeuring, waar hij Amerikaanse propaganda uit de bioscoop trachtte te houden, accentueerde het verschil tussen Read en Lamaze. Bij Lamaze handelde een vrouw met inzicht, Read was te passief ontspannend. Een aanstaande Lamaze-moeder 'is steeds wakker en op haar qui-vive en ze handelt op basis van kennis en begrip met betrekking tot het hele bevallingsgebeuren'. Op je qui-vive zijn en veel inzicht hebben, het is, stelt Withuis, de communistische strijdcultuur in een notendop.

Merkwaardig genoeg was het juist de toch enigszins vooringenomen Jules de Leeuwe die een vergelijkend onderzoek ging doen tussen de technieken van Lamaze en Read. Kloosterman herinnert zich nu: 'Hij schreef in een brief aan de toenmalige minister Cals dat hij als communist nooit subsidie kreeg. Dat vond Cals kennelijk treurig, dus toen heeft hij toch honderdduizend gulden gekregen voor dat onderzoek.'

'Het was een wat merkwaardig onderzoek, want hoe meet je nu pijn? Wat ik wel weet is dat hij nogal fundamenteel begon: hij was benieuwd of je die vrouwen wat kon leren. Dus deed hij ze een mededeling en hij controleerde een week later of ze zich die mededeling nog konden herinneren. Van die aanpak keek ik wel op. Hij is een jaar bezig geweest. De uitkomst? Er is een artikel verschenen met als belangrijkste conclusie dat er nog niet veel over te zeggen viel.'

Kloosterman stelt vast dat de ontspanningstechniek uit de jaren vijftig school heeft gemaakt - naar zijn idee meer Read dan Lamaze, maar wat maakt het uit. 'Tegenwoordig heeft geen enkele richting het meer voor het zeggen bij bevallingen. Iedereen wil het nu toch helemaal op zijn eigen manier doen?'

29 januari 1994